Y llawysgrifau
Diogelwyd 24 copi o destun y gerdd hon yn y llawysgrifau. Ceir dwy drefn wahanol yn y llawysgrifau o ran llinellau 3–6, ac ni ellir gwahaniaethu’n ddigonol rhyngddynt ar sail ystyr yn unig. Efallai fod un o’r ddau gwpled yn eisiau yn nhestun y gynsail ac wedi ei ychwanegu ar ymyl y ddalen, a’i bod yn aneglur ymhle’n union y dylid ei roi (cf. 10.5–6n). Credir mai’r drefn a welir yn llawysgrifau Gwyn 4, LlGC 3049D a Pen 152 [ii] a geid yn y gynsail, gan mai yn y drefn honno’n unig y ceir cymeriad berfol yn y tair llinell gyntaf (adeilo, adeiled, adeilais) a chymeriad geiriol a chytseiniol yn llinellau 4–6 (4 yn lle bradw, unllwybr, 5 lle bwriais wawd, llwybrau, 6 lle). Ceir perthynas agos rhwng testunau Ba (M) 5 a LlGC 3051D (gw. nodiadau 17, 38, 42, 59, 67) ond mae’n annhebygol fod y naill yn ffynhonnell i’r llall (gw. 1n a 9–10n). Y tebyg yw eu bod yn rhannu’r un gynsail, sef llawysgrif goll X2 (gw. y stema), a bod copïydd y llawysgrif honno wedi camleoli’r cwpled ar ddechrau’r gerdd. Ceir yr un drefn yn nhestun llawysgrif gynnar BL 14967, ond nid yw ei ddarlleniadau’n awgrymu ei fod yn deillio o X2 eithr bod ei gopïydd anhysbys yntau wedi camleoli’r cwpled wrth gopïo’n uniongyrchol o’r gynsail neu fel arall.
Mae rhan o draddodiad llawysgrifol y gerdd hon yn unffurf â thraddodiad llawysgrifol cywydd arall a ganodd Guto i Wiliam Fychan, sef cerdd 57. Cyfetyb X3 i X yn achos stema’r gerdd honno, lle tybir y ceid casgliad o gerddi i deulu’r Penrhyn ar dudalennau heb eu rhwymo. Bernir bod rhai tudalennau wedi eu colli ac wedi newid o ran trefn, o bosibl, pan gopïwyd y gerdd honno yn llawysgrifau LlGC 3057D a Pen 99, lle ceid yn lle dechrau cerdd Guto linellau agoriadol cywydd arall i Wiliam gan Robin Ddu ap Siencyn Bledrydd. Gwnaed yr un camgymeriad yn achos y gerdd a drafodir yma. Ceid yn X3 ddechrau cywydd arall i Wiliam gan Dudur Penllyn ar waelod tudalen (gw. GTP 5.1–14), ac ar y tudalennau nesaf gywydd Guto o linell 27 ymlaen. At hynny, mae rhai darlleniadau’n awgrymu mai o gof y copïwyd y testun yn X3 (gw. 47n a 65n). A dilyn stema cerdd 57 mae’n bosibl fod X3 yn deillio o’r un gynsail â LlGC 3051D (ceir rhyw fath o ateg i hyn yn eu darlleniadau ar gyfer 64n). Sylwer bod LlGC 3051D yn cynnwys y ddwy gerdd a ganodd Guto i Wiliam a cherddi Rhobin Ddu a Thudur Penllyn o fewn ychydig dudalennau i’w gilydd, sy’n awgrymu bod ei chynsail, fel cynsail X3, yn cynnwys casgliad swmpus o farddoniaeth yn ymwneud â’r Penrhyn.
Mae’n debygol mai casgliad coll o gerddi Guto a gysylltir â Dyffryn Conwy a geid yn X1, ond, os felly, noder bod Thomas Wiliems wedi hepgor y gerdd o’i gasgliad yn Pen 77 (lle ceir y cerddi a ddaw o flaen ac ar ôl y gerdd hon yn LlGC 3049D). Ceir dau fersiwn o’r gerdd yn Pen 152, y naill yn deillio o Pen 99 ac felly’n ddiffygiol ([i]), a’r llall yn arddel perthynas agosach â’r gynsail ([ii]). Er bod yr olaf yn destun gweddol ddiweddar ni ellir ei gysylltu’n agos ag X1. Yn wahanol i gerdd 57 ni chopïwyd testun Pen 152 o’r gerdd hon yn BL 12230, yn ôl pob tebyg gan fod yno ddau fersiwn ohoni.
Llinellau 1–7 yn unig a geir yn llawysgrif gynnar Pen 85 (sy’n aneglur iawn yn sgil traul), a’r tebyg yw bod ei thestun yn deillio o X2. Cwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir ym mynegai John Jones Gellilyfdy i’w lyfrau barddoniaeth yn Pen 221. Ni oroesodd testun John Jones o’r gerdd, ond mae’n debygol iawn mai copi ydoedd o destun cynnar BL 14967. Ni cheir llinellau 49–68 yn nhestun William Bodwrda yn Llst 122, a chan iddo adael lle gwag ar gyfer gweddill y gerdd diau ei bod yn eglur nad oedd testun ei gynsail yn gyflawn. Amheuir yn gryf, fodd bynnag, fod y gynsail goll honno’n deillio o Ba (M) 5.
Ni ellir dibynnu’n llwyr ar unrhyw gangen lawysgrifol. Er y credir i lawysgrifau Pen 152 [ii] ac X1 ddiogelu’r drefn gywir ceir ynddynt rai darlleniadau digon anfoddhaol (gw. 2n, 47n a 50n). Mae testun Pen 152 [ii] yn aml naill ai’n rhagori ar eiddo X1 neu’n gytûn â’r llawysgrifau eraill yn ei erbyn (nodiadau 8, 14, 22, 51, 57 a 63), ond mewn mannau eraill mae’n amlwg ddiffygiol (12 siambr sant, 22n, 43n, 61n a 65 pwy yn fraisg). Pwysir yn drwm ar dystiolaeth Pen 152 [ii] yn achos llinell 66, ac efallai fod ei thystiolaeth ar gyfer llinell 67 yn ei dilysu rhyw gymaint (gw. y nodiadau). At hynny ymddengys fod testun BL 14967 yn driw i’w gynsail, a noder y ceir rhai olion ailgyfansoddi ar destun LlGC 3051D (gw. nodiadau 1, 9–10, 57, 59, 60 a 63).
Trawsysgrifiadau: Ba (M) 5, BL 14967, Gwyn 4 a Pen 152 [ii].
Stema
1 A adeilo hudoliaethGthg. BL 14967 a LlGC 3051D adeilo o hudoliaeth, sef ffrwyth colli a ar ddechrau’r llinell drwy gywasgu a chamrannu, o bosibl, wrth ysgrifennu adeilo.
1–26Ni cheid y llinellau hyn yn X3 (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).
2 adeiledGthg. LlGC 3051D, Pen 152 [ii] ac X1 adeilad. Y tebyg yw bod darlleniad y gynsail yn annelwig. Ceir gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.
2 trefNi cheir darlleniad GGl dref yn y llawysgrifau.
3 adeilaisCf. y ffurf amrywiol edeilais yn X1 (gw. GPC2 39 d.g. adeiliaf).
8 rwndwalDilynir mwyafrif y llawysgrifau. Cf. y ffurf amrywiol rowndwal yn LlGC 3051D ac X1 (gw. GPC 1538 d.g. grwndwal).
8 oDilynir BL 14967, Pen 152 [ii] ac X2. Gthg. X1 ar (darlleniad GGl).
8–68Ni cheir y llinellau hyn yn Pen 85.
9–10 wneler / … sêrGthg. Ba (M) 5 welir / ... sir a LlGC 3051D weler / ... sir. Tybed ai darlleniad tebyg i’r olaf a geid yn X2 ac mai yno y ceid y darlleniad anghywir sir gyntaf, efallai gyda’r cywiriad ser wrth ymyl? Gall fod copïydd anhysbys Ba (M) 5 wedi diwygio llinell gyntaf y cwpled hefyd yn ei sgil.
12 oNi cheir darlleniad GGl a yn y llawysgrifau.
14 gaerGthg. darlleniad gwallus X1 graig (oni cheir r berfeddgoll yn hanner cyntaf y llinell, sy’n annhebygol).
16 wna’iDilynir BL 14967 wnna i a Pen 152 [ii] wna ei, a ategir, yn ôl pob tebyg, gan LlGC 3051D wnai. Gthg. Ba (M) 5 ac X1 wna. Haws credu y collid i wrth gopïo nac fel arall.
16 eiCeir y ac i yn y llawysgrifau, ac nid yw’n gwbl amhosibl nad y fannod a olygir (fel y ceir yn GGl).
17 a’rGthg. Ba (M) 5 a LlGC 3051D y, sy’n fwy synhwyrol, o bosibl, ond nis cefnogir gan fwyafrif y llawysgrifau. Tybed a oes cwpled ar goll rhwng llinellau 16 ac 17?
21 o delwnAnodd, onid amhosibl, penderfynu weithiau ai o delwn ynteu od elwn (darlleniad GGl) a geir yn y llawysgrifau, ond ymddengys mai’r cyntaf a geir yn y llawysrifau a drafodir yma.
22 uwchGthg. Pen 152 [ii] well.
22 yGthg. X1 vn.
26 EryriCf. Ba (M) 5 yr eiryri, BL 14967 yreryr a LlGC 3051D yryri (cf. GRhGE 1, 2.80, 8.7 ac 11.46; 57.13n (testunol)).
27 ym mrestGthg. X3 i rest (Pen 63 i grest), sef darlleniad GGl.
31 weledNi cheir darlleniad GGl welid yn y llawysgrifau.
32 naGthg. X3 a (darlleniad GGl).
35 LlandygáiCf. Ba (M) 5 a Pen 63 llan degai (gw. ArchifMR d.g. Llandygai).
38 gwelaisAnodd penderfynu beth a geid yn y gynsail, ai darlleniad y golygiad (BL 14967, Gwyn 4, Pen 63 a Pen 152 [ii]) neu gelwais (Ba (M) 5, LlGC 3049D, LlGC 3051D a LlGC 3057D, a ategir, fe ymddengys, gan Pen 99 gelwir). Mae gelwais yn awgrymu bod Guto’n cyfeirio at fawl cynharach a ganodd i Wiliam, ond nid ymddengys fod hynny’n gweddu yma. Cf. 31 ni weled.
42 llawfaethDilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Ba (M) 5, LlGC 3049D, LlGC 3051D a LlGC 3057D llywaeth, nad yw’n rhoi cystal cynghanedd, os o gwbl.
43 llanwGthg. darlleniad unigryw a deniadol Pen 152 [ii] lleinw (sef darlleniad GGl). Gall fod darlleniad BL 14967 llenwi yn ateg iddo, ond nid ymddengys fod y dystiolaeth honno’n ddigon i gyfiawnhau’r darlleniad. Gw. GPC 2096 d.g. llanwaf 2 (b) ‘ymchwyddo (am y môr), dod i mewn (am y llanw), llifo drosodd, gorlifo’.
44 hwnGthg. BL 14967 hwnnw, sy’n ddarlleniad posibl o’i gyfrif yn air unsill, ond ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.
47 fal yDilynir llawysgrifau X2, ac eithrio X3 gyda’r. Gthg. Pen 152 [ii] ac X1 fal yn, nad ymddengys yn ryw synhwyrol iawn onis ystyrir yn gamgopïad am fal vn.
50 yr amgyffredDilynir X2, a chymryd mai’r geiryn rhagferfol a olygir gan ir mewn rhai llawysgrifau. Gthg. BL 14967 i ham gyffred, Gwyn 4 yn amgyffred (darlleniad GGl), LlGC 3049D i ym gyffred a Pen 152 [ii] yw ei gyffred. Mae’r pedwar darlleniad yn bosibl o ran ystyr, ond gan nad yw’n eglur o gwbl beth a geid yn X1 dilynir arweiniad X2. Noder y ceir y ffurf amrywiol ymgyffred yn LlGC 3049D, LlGC 3051D ac X3 (gw. GPC2 209 d.g. amgyffred1).
51 farAnsicr. Dilynir yn betrus Ba (M) 5, BL 14967 a Pen 99 var, a ategir, o bosibl, gan Pen 152 [ii] fur. Gthg. darlleniad GGl yn LlGC 3051D, LlGC 3057D, Pen 63 ac X1 war. Rhaid cydnabod bod war yn ddarlleniad anos o safbwynt y gynghanedd, ond tybed a yw darlleniad y golygiad yn un anos o safbwynt yr ystyr? Bernir bod ar far Môn yn gyfeiriad at weithgarwch Wiliam yn llysoedd barn yr ynys (cf. 59 mab hwn a farn; 104.63n ar far). Tebyced, at hynny, yw var a war yn ysgrifenedig ac ar lafar.
54 dastiawNi cheir darlleniad GGl dystiaw yn y llawysgrifau.
56 anelaGthg. Gwyn 4 a nelai (darlleniad GGl).
57 dadGthg. LlGC 3051D ac X1 daid. Dengys 59 mab hwn mai’r tad a olygir.
58 ustusDilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Cf. Gwyn 4 iustus, Ba (M) 5 a LlGC 3057D evstvs (gw. GPC 3720–1 d.g. ustus). Noder y gall mai ivstvs a geid yn wreiddiol ac y collwyd i- dan ddylanwad -i yn wnâi.
59 yw mabDilynir BL 14967, Pen 152 [ii] ac X1. Gthg. Ba (M) 5 a LlGC 3051D yw vab (ymgais i ddiwygio’r gynghanedd), X3 ywr mab.
60 impynGthg. diwygiad diangen LlGC 3051D penaig.
61 gŵr … GoronGthg. darlleniad annisgwyl lwgr Pen 152 [ii] gwir ... gwirion (er bod gwirion yn bosibl o ran ystyr diau mai diwygiad diangen ydyw).
62 PreturDilynir y ffurf ar yr enw a geir yn Ba (M) 5, BL 14967, Pen 152 [ii] ac X1, yn hytrach na’r ffurfiau a geir yn LlGC 3051D a Pen 63 prvtvr (cf. YEPWC 37 (gw. yr amrywiadau ar linell 38 yno)), LlGC 3057D pyryter a Pen 99 prevtvr (cf. ibid. 17.42; GLGC 158.47n; GLMorg 22.55, 69.25, 80.36, 89.13).
63 gaerDilynir Ba (M) 5, BL 14967 a Pen 152 [ii]. Gthg. LlGC 3051D, X1 ac X3 gair. Efallai mai ffrwyth cydweddu ydyw â tair yn y llinell flaenorol.
64 bob pen i’nAnsicr. Dilynir yn betrus BL 14967, Pen 152 [ii] ac X1 (noder mai bopen a geir yn yr olaf). Gthg. ddeupen ein yn y llawysgrifau eraill. Ychydig iawn o wahaniaeth a geir rhwng y ddau ddarlleniad mewn gwirionedd.
65 fraisgGthg. X3 frau. Rhydd ystyr, ond ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.
66 Pond Wiliam? Pwy ’nn a’i dyly?Ansicr. Amheuir yn gryf fod y gynsail yn wallus, lle ceid llinell debyg i Pwy ond Wiliam a’i dyly. Dyma’n sicr a geid yn X2, a ddiwygiwyd yn Pen 63 pand w’ pavn ai dyly a Pen 99 ond wiliam ef ai dyly. Diau fod darlleniad X1 Pam ond Wiliam a’i dyly yn ymgais arall i ddiwygio’r llinell, ac felly hefyd Pen 152 [ii] pond wiliam pwy’n ai dyly, er bod Robert Vaughan, fe dybir, wedi cael gwell hwyl arni. Os oedd copïydd y gynsail yn copïo o’i gof ni fyddai’n syndod mawr pe bai wedi mynd yn anghofus tua diwedd y gerdd (cf. 67n). A ellir adfer y darlleniad? Y tebyg yw bod ond Wiliam yn creu cynghanedd â dyly, ond go brin fod pwy ond yn ddilys gan na cheir digon o le yn ail hanner y llinell i gwblhau’r gyfatebiaeth gytseiniol. Ac ystyried y ceir pwy bump o weithiau yn llinellau 60–5 (cymeriad geiriol yn 60–1 a 64–5), gellid yn hawdd fod wedi ychwanegu pwy ar ddechrau’r llinell hon hefyd (yn enwedig os oedd y copïydd yn dibynnu ar ei gof). Tybed felly ai pond Wiliam a geid yma’n wreiddiol? Fe welir mai dyma ddarlleniad Pen 152 [ii] ac, mewn ffurf wahanol, Pen 63, ac mae’n bosibl fod y darlleniad cywir wedi ei adfer yn y ddau destun. Os felly ceid dau sillaf o flaen dyly i gwblhau’r gyfatebiaeth. Mae’r llawysgrifau oll yn gytûn o ran a’i dyly, ond erys yn gwbl benagored beth a geid yn safle’r sillaf sy’n weddill, lle y disgwylid ateb p ac n. Mae cynnig Pen 63 pavn yn berffaith bosibl, ond go brin y gellid dilyn tystiolaeth y testun hwnnw yma. Erys cynnig Pen 152 [ii] pwy’n, sef, fe dybir, pwy ynn o pwy ’nn (cf. GLM III.50 pwy ynn yw’r gwared, sef diwygiad o pwy’n, a XXXIV.74 pen ni wedir pwy ynn ydych, sef diwygiad o pwyn, mewn cywydd i fab Wiliam Fychan). Gellid pwy’n o pwy un, ond ni cheir enghraifft gynharach na’r unfed ganrif ar bymtheg (gw. GPC 2947 d.g. pwy1). Er ei bod yn annhebygol mai pwy ’nn a geid yn y gynsail dyma’r unig ddarlleniad sy’n talu am ei le, mewn gwirionedd, ac fe’i dilynir yma, yn gam neu’n gymwys.
67 a ryFel yn achos 66n amheuir yn gryf fod y gynsail yn wallus. Dilynir Pen 152 [ii], a ategir, fe ymddengys, gan BL 14967 ac X1 a rydd. Gthg. Ba (M) 5 a LlGC 3051D o roi ac X3 i roi, sef ymgeision, fe dybir, i ddiwygio a rydd.
Un o ddau gywydd mawl yw hwn a ganodd Guto i Wiliam Fychan o’r Penrhyn (am y cywydd arall, gw. cerdd 57. Digon problematig yw rhan agoriadol y gerdd (1–10) gan fod dau ddehongliad yn bosibl. Mae’r cyntaf yn seiliedig ar ran o Bregeth Iesu ar y Mynydd, sef dysgeidiaeth ynghylch y ddwy sylfaen, y naill ar y graig i gynrychioli’r dyn call a’r llall ar y tywod i gynrychioli’r dyn ffôl (gw. Mathew 7.24–9; Luc 6.46–9). Gellir darllen tri chwpled cyntaf y gerdd yng ngoleuni’r ddysgeidiaeth honno fel cyfeiriad at fawl a ganodd Guto yn y gorffennol i noddwyr nad oeddynt yn ei haeddu. Hynny yw, noddwyr annheilwng a adeilodd eu cartrefi ar y tywod lle na cheid digon o braffter i gynnal mawl y bardd. Prif ergyd y dehongliad hwnnw fyddai dyrchafu Wiliam fel noddwr a oedd yn deilwng o’r mawl, ond byddai hefyd yn ddiddorol fel cyfaddefiad ar ran y bardd iddo glodfori rhai noddwyr ac yna newid ei feddwl. Hwn yw’r dehongliad mwyaf tebygol, er ei fod yn ddibynnol, i raddau helaeth, ar y modd y deellir [g]raeandir (8n). O’i ddeall fel ‘tir’ yn gyffredinol, mewn gwrthgyferbyniad â thywod, erys dysgeidiaeth Iesu’n berthnasol. Mae’r ail ddehongliad yn seiliedig ar ddeall [g]raeandir fel ‘tir tywodlyd’, ac, wrth reswm, ni allai’r ddysgeidiaeth uchod fod yn berthnasol o ganlyniad. Saif y Penrhyn ryw hanner milltir i’r de o lan y Fenai ac ychydig yn llai o afon Ogwen i’r dwyrain, ac ni fyddai’n amhriodol ei ddisgrifio fel tref ar dâl traeth (2). Sylwer ar ddisgrifiad Rhys Goch Eryri o’r llys mewn cywydd a ganodd ar achlysur ei ailadeiladu rywdro rhwng 1410 a 1431: Treisiad rod, tref nod lle trig, / Treth hwyl yng nglan Traeth Helig (GRhGE 2.59–60; 65n). Ergyd y dehongliad hwnnw fyddai pwysleisio pa mor anhygoel o anarferol yw’r Penrhyn ac, yn ei sgil, y nawdd a gafodd Guto yno yn y gorffennol. Ond gan y byddai’n rhaid deall hudoliaeth (1n) a bradw (4n) yn gadarnhaol er mwyn dilysu’r dehongliad hwnnw, gwell, efallai, fyddai ei wrthod yma.
Yr hyn sy’n sicr yw bod Guto’n cyferbynnu ei gerdd fawl â mawredd llys lled newydd y Penrhyn mewn termau pensaernïol. Adeilais gerdd (3), dywed, a chaiff Wiliam dŷ o’i eiddo a saif uwch no sêr (7–10). Codir wal wrth ganu mawl iddo (11–12) a chyfetyb uchder trosiadol y gerdd i uchder llythrennol y llys (13–18). Dywed Guto wedyn iddo godi adeilad o fawl ar ffurf cerdd i Wilym, tad Wiliam, ac awdl i Wiliam yntau (gw. 19–20n). Mae’n debyg mai yng ngwaith Dafydd ap Gwilym a’i gyfoeswyr y daeth i’r amlwg yr arfer o ystyried creadigaeth bardd yn annedd y byddai’n ei adeiladu, gam wrth gam, yn union fel y llafuriai saer wrth ei grefft i godi tŷ go iawn, ac roedd yn gonfensiwn sefydlog erbyn cyfnod Guto (gw. Davies 1995; Parry Owen 2010: 11; cf. 73.34 adail mawl). Pwysleisir pa mor naturiol yw hyn oll i Guto wrth iddo gyffelybu ei hun i eryr sy’n gwneud ei nyth ar gopa’r graig uchaf un. Yn wir, uchder y llys, ac felly statws Wiliam, a gaiff y prif sylw bellach (21–6), a chyfeirir at Eryri, fel y gwneir yn y cywydd arall a ganodd Guto i Wiliam (gw. 57.13n), mewn cymhariaeth â mawredd ei linach. Rhoir sylw i deuluoedd tad a mam Wiliam, y naill o Wynedd a’r llall o swydd Gaer (27–32), cyn canolbwyntio ar ei ddylanwad yng Ngwynedd (33–6).
Yn rhan nesaf y gerdd molir Wiliam ei hun drwy ei ddarlunio fel noddwr a chanddo gymeriad perffaith (37–56). Ar y naill law mae’n llew ac yn orwyllt wrth ei elynion, ond y mae hefyd, ar y llaw arall, yn fwyn fel oen llawfaeth. Yn bennaf oll, mae’n arweinydd teg a chyfiawn ac ni ellir ei lygru. Mae Guto’n ei gyffelybu i arf y bwa nad yw’n plygu’n llac wrth ei dynnu, eithr yn aros yn dynn ac yn gywir ei annel (53–6). Mewn gwrthgyferbyniad gallai tad Wiliam o’i flaen blygu ewyllys dynion pwysig gan mor rymus ei ddylanwad yntau (57–8). Sylwer y gwneir defnydd helaeth o ddelwedd y noddwr fel bwa a saeth mewn cywydd a ganodd Guto i Siancyn Hafart o Aberhonddu (gw. 31.34–62), ac mae’n werth cofio bod Guto wedi gwasanaethu fel saethwr mewn byddin yn ei ieuenctid. Cloir y gerdd gyda phum cwpled trawiadol ar y cymeriad llythrennol p- lle gofynnir cyfanswm o un ar ddeg o gwestiynau (59–68). Mae’r ateb i bob un ohonynt yn eglur, wrth gwrs, sef Wiliam, a diau y byddai’r diweddglo afieithus hwn wedi gwneud cryn argraff ar gynulleidfa wreiddiol y gerdd.
Dyddiad
Yn llinell 12 gelwir Wiliam yn siambrlen. Ni cheir tystiolaeth swyddogol fod Wiliam wedi dal swydd siambrlen Gwynedd, eithr iddo fod yn ddirprwy siambrlen i John, arglwydd Dudley. Y tebyg yw mai at y swydd honno y cyfeirir yma (gw. 12n). Deil Bowen (2002: 76) ei fod yn ddirprwy siambrlen rhwng 1457 a 1463, ond yn anffodus ni nodir ffynhonnell yr wybodaeth honno. Fodd bynnag, yn absenoldeb unrhyw wybodaeth arall amdano awgrymir y gall fod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng 1457 a 1463, er nad yw’n amhosibl ei bod yn perthyn i gyfnod diweddarach rhwng 1463 a marwolaeth Wiliam yn 1483. Mae cyfartaledd uchel y gynghanedd groes a chyfartaledd gwrthgyferbyniol isel y gynghanedd sain (gw. y nodyn isod) yn awgrymu dyddiad diweddar.
Golygiad blaenorol
GGl cerdd XIX.
Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 68% (46 llinell), traws 24% (16 llinell), sain 7% (5 llinell), llusg 1% (1 llinell).
1 hudoliaethGw. GPC 1907 d.g. ‘y gelfyddyd o reoli digwyddiadau neu o newid ffurf gwrthrychau, safleoedd, &c., drwy foddion goruwchnaturiol, cyfrin neu swyngyfareddol, dewiniaeth; rhith, lledrith, twyll’. Bron yn ddieithriad negyddol yw’r defnydd a wneid yn y cyfnod o’r gair yn ôl yr enghreifftiau yn GPC, fel y gwelir yng ngwaith Guto ei hun yn ei farwnad i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur (gw. 9.41–2 Hudol fu Dduw ’n Neheudir, / Hudoliaeth a wnaeth yn wir). Felly hefyd yma, yn unol â’r dehongliad cyntaf a gynigir yn y nodyn cefndir uchod, ond noder y gellid ei ystyried yn gadarnhaol, fel y gwneir gyda hudol mewn cywydd a ganodd Guto i ofyn am wyth ych (gw. 108.45 Wyth eidion o waith hudol), a chan fardd o’r enw Syr Tomas mewn cyd-destun lled gadarnhaol mewn cywydd ymddiddan rhwng ei galon a’i dafod (gw. Salisbury 2007: 161 … gwea’n ffraeth / Gan delyn gain hudoliaeth / i’r ewig wen …). Cf. 4n bradw.
4 bradwGw. GPC 304 d.g. ‘treuliedig, toredig, drylliog, nychlyd, eiddil’. Fel yn achos hudoliaeth uchod (gw. 1n), negyddol yw’r defnydd a wneid o’r gair hwn bron yn ddieithriad, ac felly hefyd yma yn unol â’r dehongliad cyntaf a gynigir yn y nodyn cefndir uchod. Ond noder y gellid ei ystyried yn gadarnhaol fel disgrifiad o ddaear neu lawr treuliedig llys y Penrhyn gan mor boblogaidd ydoedd fel cyrchfan i feirdd a’u tebyg (cf. 4n unllwybr). Gallai hefyd fod yn ddisgrifiad o’r [g]raeandir (gw. 8n).
4 unllwybrDisgrifiad naill ai o’r lle bradw (gw. 4n), sef y Penrhyn, neu, yn ôl pob tebyg, y gerdd (3). Os y cyntaf, gall fod yn ansoddair neu’n enw i gyfleu’r daith i’r Penrhyn, gydag awgrym mai pylu a wnâi pwysigrwydd llwybrau i dai noddwyr eraill mewn cymhariaeth â’r llwybr i’r Penrhyn. Ond, yn unol â’r dehongliad cyntaf a gynigir yn y nodyn cefndir uchod, gwell efallai yw deall unllwybr yn ddisgrifiad o hynt y gerdd a ganodd Guto, sef ei bod yn ‘unionsyth’ ac yn mynd i ‘un cyfeiriad’.
8 grwndwal o raeandirA dilyn y dehongliad cyntaf a gynigir yn y nodyn cefndir uchod, rhaid deall [g]raeandir fel ‘tir’ mewn gwrthgyferbyniad â thywod y traeth. Ar y traeth, fe ymddengys, y dywed Guto yr adeiladai noddwyr gwael eu tai lle na fyddai modd iddynt gynnal eu nawdd i’r beirdd, ond mae Guto’n cynnig adeiladu tŷ (hynny yw, canu cerdd fawl) i Wiliam ar dir cadarnach. Erys y prif anhawster yn ystyr [g]raeandir, sef ‘tir graeanog neu dywodlyd’ (gw. GPC 1521 d.g.), hynny yw, tir nad ymddengys y byddai’n arbennig o addas i osod sylfaen tŷ. Ond sylwer ar y defnydd cadarnhaol a wneir o’r gair gan Ruffudd Hiraethog, yn ogystal â’r trawiad cynganeddol tebyg, yn ei farwnad i Siôn Llwyd o Fodidris (gw. GGH 72.17–18 Ein graeandir a’n growndwal / Fu Siôn Llwyd, Foesen holl Iâl).
9–10 Wiliam ... / FychanWiliam Fychan ap Gwilym, noddwr y gerdd.
10 a saif uwch no sêrGall mai at Wiliam ei hun y cyfeirir fel gŵr tal, ond y tebyg yw mai’r tŷ (7, fel trosiad am y gerdd) a olygir.
12 siambrlenGelwir Wiliam yn siambrlen yn y cywydd arall a ganodd Guto iddo (gw. 57.45n) a chan Lewys Glyn Cothi (gw. GLGC 223.2, 28), Rhobin Ddu (gw. LlGC 3051D, 498 y siambrlen vwch benn y byd) a Thudur Penllyn (gw. GTP 5.28). Sylwer y gelwir Wiliam yn siambrlen yn nheitl nifer o destunau o’r cywydd a ganodd Rhys Goch Eryri iddo (gw. GRhGE 64), ffaith a nodwyd yn IGE2 390 (felly hefyd yn achos cywydd a ganodd Gutun Owain iddo, gw. GO cerdd LIV). Fel y sylwodd Davies (1942: 47–8), ni cheir tystiolaeth swyddogol i Wiliam fod yn siambrlen eithr ei fod yn ddirprwy siambrlen i John, arglwydd Dudley, yn 1459, swydd a ddaliodd, yn ôl Bowen (2002: 76), o 1457 i 1463. Bu ei fab, Wiliam, yn siambrlen o 1483 i 1490 (gw. Davies 1942: 48), ond nid iddo ef y canwyd y gerdd hon. Ar y naill law gall fod yr hyn a ddywed y beirdd yn dystiolaeth fod Wiliam y tad yntau wedi dal swydd siambrlen Gwynedd, ond ar y llaw arall gall fod y pum bardd uchod wedi peidio a thrafferthu gwahaniaethu rhwng swydd y siambrlen ac eiddo’i ddirprwy er dibenion eu mawl. Yr ail sydd fwyaf tebygol gan ei bod yn annhebygol iawn y treuliai’r siambrlen John, arglwydd Dudley, ei holl amser yng Ngwynedd, siawns nad Wiliam ei ddirprwy a gyflawnai’r dyletswyddau o ddydd i ddydd.
14 y gaer lasDisgrifiad o ddisgleirdeb llys y Penrhyn yn ôl pob tebyg, ond gall [g]las awgrymu bod ffenestri trawiadol yno (gw. GRhGE 157). Gall hefyd mai cyfeiriad ydyw at newydd-deb y llys (gw. GPC 1402 d.g. glas1 4 (c)).
19 GwilymSef Gwilym ap Gruffudd, tad Wiliam (gw. 19–20n).
19–20 Adeilais glod i Wilym, / Adail ei fab awdl fu ymCyfeiriadau digon diamwys at ganu coll. Mae’n bosibl mai at Wiliam y cyfeirir wrth ffurf Gymraeg ei enw, Gwilym, ac felly at ei fab yntau, sef Wiliam Gruffudd. Ond mae’n fwy tebygol mai tad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, a olygir. Gelwir noddwr y gerdd yn Wiliam yn llinellau 9, 31, 56 a 66 a gelwir ei dad yn Gwilym yn llinell 38. At hynny, ar berthynas Wiliam â’i rieni y canolbwyntir yn y cywydd hwn (27–34, 38, 51–9) yn hytrach na’i etifedd. Bu farw Gwilym ap Gruffudd yn gynnar yn 1431. Lluniwyd ei ewyllys ar 10 Chwefror ac fe’i profwyd ar 9 Ebrill (gw. Carr 1990: 17), a rhaid casglu bod Guto wedi canu iddo c.1430 (gall mai marwnad a ganodd iddo yn 1431/2). Dyma’r unig dystiolaeth fod Guto’n canu mor fuan â dechrau’r tridegau ac yng Ngwynedd ac yntau mor ifanc. Ond nid yw hynny’n annichonadwy. Roedd eisoes yn fardd abl iawn pan ganodd i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur ar ddiwedd y degawd hwnnw, a diau mai problemau cadwraeth a ry’r argraff mai i noddwyr yng Ngheredigion yn bennaf y canai y pryd hwnnw. Ceir cerddi ganddo cyn c.1440 i noddwyr yn y de-ddwyrain a go brin na fyddai wedi clera yng Ngwynedd hefyd yn ei ieuenctid. Mae’n bosibl ei fod yn bymtheg oed neu’n hŷn c.1430 ac felly’n ddigon hen, fe dybir, i ganu mawl (gw. Salisbury 2009: 70n68; 63). O ystyried syniadaeth bensaernïol y gerdd hon, mae’n annhebygol mai cymharu’r Penrhyn ag awdl yn unig a wneir, a siawns, yn hytrach, nad yw Guto’n cyfeirio at awdl benodol a ganodd i Wiliam, cerdd a aeth ar ddifancoll, ysywaeth (cf. 91.50n). Awdl gan Lewys Glyn Cothi yw’r unig un a oroesodd i Wiliam (gw. GLGC cerdd 223).
20 ei fabSef mab Gwilym ap Gruffudd, Wiliam Fychan (gw. 19–20n).
23 craig y FelalltCyfeirir at graig drawiadol tua 350 troedfedd o uchder lle saif castell y Felallt, neu gastell Beeston, ar wastadeddau swydd Gaer rhwng dinas Caer a Nantwich. Gwneid defnydd o’r graig mor gynnar â’r Oes Neolithig a cheir olion gweithgarwch dyn yno yn ystod yr Oes Efydd a’r Oes Haearn. Dechreuwyd adeiladu castell yno gan Ranulf, chweched iarll Caer, c.1220, ond roedd yn prysur droi’n adfail erbyn dechrau’r unfed ganrif ar bymtheg. Er nad oedd yn fan arbennig o bwysig erbyn diwedd y ganrif honno, gwelir y graig yn ddigon eglur ar fap o swydd Gaer a luniwyd yn 1583 (gw. Liddiard and McGuicken 2007: 27). Mae’n eglur ei fod yn fan gweladwy o bwys i’r beirdd hefyd, a chyfeirir ato eto gan Guto (gw. 38.45) a chan Ieuan Llwyd Brydydd, Siôn Ceri, Dafydd Llwyd o Fathafarn a Lewys Glyn Cothi (gw. GILlF 9.43; GSC 48.47; GDLl 22.41, 41.51; GLGC 215.6). Ymhellach, gw. Liddiard and McGuicken 2007. Sylwer mai o swydd Gaer y dôi teulu mam Wiliam (gw. 27–8n), a gall mai cymharu’r graig ag ucheldir teulu’r tad yng Ngwynedd a wneir (gw. 26n).
24 yr alltYr allt i’r Penrhyn, yn ôl pob tebyg.
26 EryriMynyddoedd uchaf Cymru yng Ngwynedd (gw. CLC2 237; Williams 1962: 19–20). Trafodir y modd y cyffelybir yr ucheldir â theulu’r Penrhyn yn y nodyn cefndir uchod.
27–8 llwyth ym mrest y wlad / YstanlaiCyfeirir at deulu Syr William Stanley o Hooton yn swydd Gaer, sef taid Wiliam ar ochr ei fam, Sioned (gw. 32n ei fam). Gallai ym mrest y wlad gyfeirio at safle swydd Gaer yng nghanol Prydain ynteu at ei safle ar ororau Cymru (gw. GPC 320 d.g. brest).
28 unwladSef Prydain, fe ymddengys, yn sgil uno Cymru a Lloegr drwy briodas rhieni Wiliam (gw. 27–8n).
30 tadSef tad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd.
30 TewdwrTewdwr Mawr ap Cadell, gororwyr i Hywel Dda, hendaid i’r Arglwydd Rhys o Ddeheubarth ac un o hynafiaid Wiliam ar ochr ei nain, Generys ferch Madog (arno, gw. Jones a Pryce 1996: xiv; GGMD i, 1.66n).
31 WiliamNoddwr y gerdd.
32 Llan-faesPentref a phlwyf yng nghwmwd Dindaethwy yng nghantref Rhosyr ym Môn (gw. WATU 116 a 320). Roedd yn brif ganolfan fasnachol Gwynedd yn Oes y Tywysogion a chladdwyd Siwan, gwraig Llywelyn Fawr ab Iorwerth, mewn priordy Ffransisgaidd (y Brodyr Llwydion) yno yn 1237 (sef blwyddyn sefydlu’r priordy). Pan fu farw tad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, yn 1431, nododd yn ei ewyllys y dymunai i’w gorff gael ei gladdu naill ai yn Llandygái (y Penrhyn, felly) neu ym Mhenmynydd neu’r priordy Ffransisgaidd ym Môn (gw. Carr 1990: 17). Dengys cywydd marwnad a ganwyd iddo gan Rys Goch Eryri mai yn Llan-faes y’i claddwyd (gw. GRhGE 3.76), ac mae’n debygol, felly, mai yno hefyd y claddwyd nifer o aelodau eraill o’r teulu. Noder mai yn Llan-faes hefyd y claddwyd Goronwy Fychan ap Tudur Fychan o Benmynydd, a oedd, fel Wiliam, yn disgyn o Ednyfed Fychan ap Cynwrig (gw. GGMD i, 16; cf. 68n). Ymhellach ar Lan-faes, gw. Baines et al. 2008: 78–9; Haslam et al. 2009: 107, 164–5; Lloyd 1912: 686; Carr 1982: 291–4.
32 ei famMam Wiliam oedd Sioned ferch Syr William Stanley (gw. 27–8n) o Hooton yn swydd Gaer, sef ail wraig Gwilym ap Gruffudd. Gall mai yn 1413 y bu’r briodas (gw. Carr 1990: 10).
33 ArfonCantref yng Ngwynedd a rennid yn ddau gwmwd, sef Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai (gw. WATU 7). Yn y cyntaf y safai castell Caernarfon, lle roedd Wiliam yn ddirprwy siambrlen (gw. 12n).
34 y mabSef mab Sioned ferch Syr William Stanley (gw. 32n), Wiliam.
34 MônRoedd gan Wiliam diroedd ar yr ynys ac adeiladodd lys Plasnewydd ger Porthaml yng nghwmwd Menai c.1470 (gw. Haslam et al. 2009: 152–6; RCAHM (Anglesey) 56; Bowen 2002: 77). Canodd Owain ap Llywelyn ab y Moel gywydd ar achlysur codi’r tŷ newydd (gw. GOLlM cerdd 23).
35 LlandygáiPentref a phlwyf yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf yng nghantref Arllechwedd (gw. WATU 109–10). Saif ychydig i’r de o’r Penrhyn (gw. 65n). Ymhellach, gw. Haslam et al. 2009: 397–8.
36 GwyneddYr hen deyrnas a ymrannai’n ddau gantref, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85). Yng Ngwynedd Uwch Conwy y safai tiroedd Wiliam ym Môn ac yng nghantrefi Arllechwedd ac Arfon (gw. 62n y tair sir).
37 Elidir WârElidir Wâr fab Morudd, un o frenhinoedd chwedlonol Prydain a enwir yn ‘Historia’ Sieffre o Fynwy. Enillodd ei ail enw yn sgil ildio’r frenhiniaeth i’w frawd hŷn, Arthal, ond daeth yn frenin eto pan fu farw’i frawd. Yna fe’i disodlwyd gan ei feibion, Owain a Pheredur, ond daeth yn frenin am y trydydd tro pan fu farw’r ddau frawd (gw. BD 42–3; WCD 241–2; G 469 d.g. Elidir1). Ymddengys mai hon yw’r unig enghraifft o enw’r brenin yn ei ffurf lawn yng ngwaith y beirdd.
38 GwilymGwilym ap Gruffudd, tad Wiliam.
39 heb ei eurawTybed a gyfeirir at y ffaith nad siambrlen Gwynedd oedd Wiliam, eithr dirprwy siambrlen (gw. 12n), ynteu a olygir nad oedd Wiliam wedi ei urddo’n farchog (gw. GPC 1257 d.g. euraf)?
41 lle caeth‘Lle caethiwus, cyfyng’, megis ar faes y gad wrth frwydro.
44 MônGw. 34n.
48 pwyllGw. GPC 2948 d.g. pwyll1 (a) ‘y gallu i wneud penderfyniadau cyfrifol, callineb, doethineb’. Ond tybed ai enw priod ydyw, sef Pwyll Pendefig Dyfed (neu Bwyll Pen Annwfn), arwr Cainc Gyntaf y Mabinogi? Fe’i henwir gan Fadog Dwygraig mewn awdl farwnad i Ruffudd ap Madog o Lechwedd Ystrad, noddwr heb unrhyw gyswllt daearyddol â Dyfed fel y cyfryw (gw. GMD 1.24n Bwyll un agwedd). Ar Bwyll, gw. TYP3 486–7. Cf. 70.23n.
50 AffrigCyfeiriad at wledydd cyfandir Affrica fel symbol o ehangder, helaethrwydd a disgleirdeb, yn ôl pob tebyg. Cf. Lewys Glyn Cothi mewn awdl fawl i Gaeo, gw. GLGC 40.21–2 Y cae ehelaeth cylch tŵr Cyhelyn / ydiw y wen Affrig rhwng naw dyffryn, hefyd 114.71–2 Edwart a geidw cymydoedd – Affrica, / Europia, Asia, a’r ynysoedd (awdl foliant i Syr Rhisiart Herbert; cf. GDC 5.69–72); Siôn Ceri mewn cywydd mawl i Groesoswallt, gw. GSC 52.15 Lliw tai Affric lled dyffryn; GSDT 12.42 i gadw’r Affrig (i ofyn telyn); TA IV.77–8 Bron Salbri ’n llenwi llownwin – gwŷdd Affrig / I ddyffryn Llanrhychwin, XLVI.85 treth Affric; gthg. GGDT 9.15n.
51 MônGw. 34n.
53 llwyth llawSef y bwa, arf a ddefnyddir gyda’r dwylo. Ond sylwer hefyd fod ‘ergyd (mewn gwn neu ddryll, &c.)’ ymhlith ystyron y gair llwyth yn GPC 2248 d.g. llwyth1.
54 tastiawYr enghraifft gynharaf o’r gair ar glawr (gw. GPC 3454 d.g. tastiaf ‘blasu, archwaethu, profi, rhoddi prawf ar’; o waith Lewys Morgannwg y daw’r enghreifftiau cynharaf yno).
56 anelaGw. GPC2 269 d.g. anelaf1 (a) ‘cyfeirio (saeth, dryll, dyrnod, &c.), tynnu (bwa); plygu’. Mae’r rhain i gyd yn berthnasol yma, lle cyfetyb y gwaith o anelu bwa saeth i anallu dynion i ‘blygu’ ewyllys Wiliam.
56 WiliamNoddwr y gerdd.
57 ei dadGwilym ap Gruffudd.
59 mab hwnSef Wiliam, mab ei dad (gw. 57n).
62 y tair sirMae’n debygol iawn mai at Fôn a chantrefi Arfon ac Arllechwedd, lle roedd gan Wiliam gartrefi, y cyfeirir, fel yn achos y teirgwlad a’r teirsir yn y cywydd arall a ganodd Guto i Wiliam (gw. nodyn cefndir (esboniadol) cerdd 57 ar Y teirgwlad da). Gall fod yr un peth yn wir yma, ond tybed, gan fod y cyfeiriad mor ynysig yng nghyd-destun y cywydd hwn, ai at y tair sir yr oedd gan Wiliam reolaeth drostynt fel siambrlen Gwynedd (gw. 12n) y cyfeirir y tro hwn, sef siroedd Meirionnydd, Caernarfon a Môn? Mae’n debygol mai’r mannau hynny a olygir wrth y teirsir yng nghywydd marwnad Rhys Goch Eryri i dad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd (gw. GRhGE 3.18n).
62 Pretur SiônWiliam ei hun a olygir. Gw. YEPWC 247–8 ‘Brenin-offeiriad chwedlonol oedd y Preutur Siôn neu Ieuan Fendigaid, a daeth yr hanes amdano’n boblogaidd ledled Ewrop yn ystod yr Oesoedd Canol. Cyfrwng lledaenu’r hanes oedd yr Epistola Presbyteri Johannes, llythyr ffugiedig yr honnid i’r Preutur ei sgrifennu at ei gyfaill Manuel Comnenus, Ymherodr Byzantium, ac y tybir iddo gael ei gyfansoddi c.1165. Darlunia’r Preutur ei hunan ynddo fel brenin o Gristion uniongred sy’n tra-rhagori ar holl frenhinoedd y ddaear o ran golud a gallu, ac sy’n cael ei wasanaethu gan frenhinoedd, tywysogion, ieirll, archesgobion ac esgobion … Cynnwys ei ymerodraeth “y tair India” … ac ymestyn ei lywodraeth hyd adfeilion Babilon a Thŵr Babel. Yng nghorff y llythyr disgrifia’r Preutur amryfal ryfeddodau ei deyrnas a’r bobl a’r creaduriaid tra anhygoel sy’n trigo ynddi. Gwlad doreithiog odiaeth ydyw, paradwys ddaearol yn llifeirio o laeth a mêl. Troswyd y llythyr i ieithoedd brodorol Ewrop, gan gynnwys y Gymraeg a’r Wyddeleg … Tueddid i gredu’n llythrennol yn hanes y Preutur … yn ystod yr Oesoedd Canol, a bu anturiaethwyr, yn enwedig rhai o Bortiwgal, yn chwilio am ei deyrnas yng ngwledydd Asia ac yn Ethiopia. O ganlyniad i’r darlun ysblennydd ohono a geir yn y llythyr, daeth y Preutur yn symbol o olud, ardderchowgrwydd a thra-rhagoriaeth, cf. OED, lle rhoir fel is-ystyr ffigurol i Prester John “one who is supreme”. Nid rhyfedd felly i’r beirdd Cymreig ddefnyddio ei enw mewn cyffelybiaethau canmoliaethus.’ Ymhellach, gw. ibid.; YGIV xliii–xlvi, passim; ODCC3 1333; GLGC 158.47, 213.27; TA III.28; GLMorg 11.39.
65 y PenrhynSaif castell y Penrhyn ar safle’r hen lys hyd heddiw ar lannau’r Fenai i’r dwyrain o Fangor rhwng afonydd Cegin ac Ogwen. Adeiladwyd y llys gwreiddiol gan dad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, rhwng 1410 a 1431, a chanodd Rhys Goch Eryri ac Ieuan ap Gruffudd Leiaf gywyddau mawl i’r adeilad (gw. Haslam et al. 2009: 398–404; Carr 1990: 16–17; GRhGE cerdd 2; Bowen 2002: 75–6).
66 WiliamNoddwr y gerdd.
66 a’i dyly‘A’i haedda’ neu ‘a’i teilynga’, sef y Penrhyn (gw. 65n), fe dybir, a chymryd mai’r ateb yw Wiliam, ond gall hefyd mai Wiliam ei hun yw’r gwrthrych.
68 Pencenedl, penaig GwyneddCeir yr un llinell yn union yn llinell olaf caniad olaf ond un marwnad Gruffudd ap Maredudd i Dudur Fychan ap Goronwy o Fôn (m. 1367; gw. GGMD i, 3.208). Tybed a wyddai Guto am y gerdd honno? Nid amhriodol fyddai adleisio rhan ohoni mewn cerdd i Wiliam o’r Penrhyn gan y gallai ef a Thudur Fychan olrhain eu hach i Ednyfed Fychan ap Cynwrig, distain i Lywelyn Fawr ab Iorwerth. Diau y rhoid bri yng Ngwynedd ar y canu i deulu Penmynydd.
68 GwyneddGw. 36n.
Llyfryddiaeth
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. a Lynch, P.I. (2008) (goln.), Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd)
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Carr, A.D. (1982), Medieval Anglesey (Llangefni)
Carr, A.D. (1990), ‘Gwilym ap Gruffydd and the Rise of the Penrhyn Estate’, Cylchg HC 15: 1–20
Davies, H.R. (1942), A Review of the Records of the Conway and the Menai Ferries (Cardiff)
Davies, M.T. (1995), ‘ “Aed i’r coed i dorri cof”: Dafydd ap Gwilym and the Metaphorics of Carpentry’, CMCS 30: 67–85
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Jones, N.A. a Pryce, H. (1996) (goln.), Yr Arglwydd Rhys (Caerdydd)
Liddiard, R. and McGuicken, R. (2007), Beeston Castle (London)
Lloyd, J.E. (1912), A History of Wales (second ed., London)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Salisbury, E. (2007), ‘Tair Cerdd Dafod’, Dwned, 13: 139–68
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)
This is one of two poems that Guto composed for Wiliam Fychan of Penrhyn (for the other, see poem 57). The first ten lines of the poem are slightly problematic as there are two possible interpretations. The first is based on a parable in the Sermon on the Mount concerning the wise man who built a house on the rock and the foolish man who built a house on the sand (see Matthew 7.24–9; Luke 6.46–9). The first three couplets can be interpreted in this context as a reference to unspecified poems of praise that Guto had once sang to undeserving patrons, men who built their houses on sand and who were therefore unable to support the poet’s encomium. This interpretation’s main thrust would be to promote Wiliam’s credentials as a patron deserving of the poet’s praise, but it would also show that Guto was willing to admit that he had eulogized men who were, in hindsight, extremely poor patrons. Although this interpretation is the most likely, it is nonetheless dependent in its turn on the interpretation of the word [g]raeandir (8n). If it is understood as ‘land’ in general, as opposed to ‘sand’, the parable’s teachings remain relevant. The second interpretation is based on understanding [g]raeandir as ‘gravelly soil or sand’ and has no connection whatsoever with the parable. Wiliam’s house at Penrhyn was situated, as is the castle today, approximately a mile and a half south of the Menai Strait and a little less west of the river Ogwen, and it would not be inappropriate to describe it as tref ar dâl traeth ‘a home on a beach’s brow’ (2). Rhys Goch Eryri described the court thus in a poem he composed to celebrate its completion between 1410 and 1431: Treisiad rod, tref nod lle trig, / Treth hwyl yng nglan Traeth Helig ‘A mighty man’s hall, a notable home where he lives, a feast’s payment on Traeth Helig’s shore’ (GRhGE 2.59–60; 65n). This second interpretation’s main thrust would be to underline how amazingly unusual Penrhyn was and also the patronage that Guto had received there. However, according to this interpretation the words hudoliaeth ‘deceit’ (1n) and bradw ‘feeble’ (4n) would need to be understood in a positive context. As this is somewhat improbable perhaps it would be better to reject this second interpretation in favour of the first.
Guto compares his praise poem with the grandeur of the house at Penrhyn in architectural terms. He declares that he ‘built a poem’, adeilais gerdd (3), and that Wiliam will receive a ‘house’ from him ‘that stands higher than stars’, gwnaf dŷ … / … / … a saif uwch no sêr (7–10). Guto constructs a wal by means of singing his praise (11–12) and the figurative height of the poem corresponds to the court’s literal magnitude. He then mentions that he had already built a structure of praise for Gwilym, Wiliam’s father, and an ode to Wiliam (see 19–20n). It seems that the image of a poem as a construct that could be built first came to light in the works of Dafydd ap Gwilym and his contemporaries during the fourteenth century. By the fifteenth century it had become a widely used convention to consider the poet’s craft as parallel and partly synonymous with that of a carpenter (see Davies 1995; Parry Owen 2010: 11; cf. 73.34n adail mawl ‘a construction of praise’). The ease with which Guto uses this convention is evident from the way he then compares himself with an eagle that builds its nest on the top of the highest rock, and it is the great height of Penrhyn’s structure and Wiliam’s corresponding great status that is praised in lines 21–6. Wiliam’s grand lineage is compared with the greatness of Snowdonia (Eryri), a comparison also found in the other poem that Guto composed for Wiliam (see 57.13n). Both Wiliam’s mother’s and father’s families are mentioned, the one from Cheshire and the other from Gwynedd (27–32), before focusing on Wiliam’s influence in Gwynedd.
In the next part of the poem Wiliam alone is praised as a patron who possesses perfect qualities (37–56). On the one hand he is a llew ‘lion’ who is gorwyllt ‘wrathful’ towards his enemies, yet on the other he is gentle like an oen llawfaeth ‘pet lamb’. But most of all he is a fair, just and incorruptible leader who, like an archer’s sturdy bow, stands firm and unwavering under pressure (53–6). In contrast, Wiliam’s father before him was so forceful he could bend the will of other important men easily (57–8). A very similar image is used extensively in Guto’s praise poem to Siancyn Hafart of Brecon (see 31.34–62) and it is worth noting that Guto served as an archer in his youth in the duke of York’s retinue in France. The poem is concluded with ten lines beginning with the letter p- where a total of eleven questions are asked (59–68). The answer is always the same and glaringly obvious, that is Wiliam, and it is very likely that this exuberant finale would have delighted the poem’s original audience.
Date
In line 12, Wiliam is called siambrlen ‘chamberlain’. There is no official evidence that Wiliam was appointed chamberlain of Gwynedd, only that he served as deputy chamberlain under John, lord Dudley. It is this office, in all likelihood, that is referred to here (see 12n). Bowen (2002: 76) states that Wiliam was deputy chamberlain from 1457 to 1463, but unfortunately no source is noted for this information. Nevertheless, in the absence of any other information regarding Wiliam in this capacity it is certainly possible that this poem was sung between 1457 and 1463, although a date between 1463 and Wiliam’s death in 1483 cannot be ruled out. The high proportion of cynghanedd groes and the contrastingly small proportion of cynghanedd sain (see the note below) suggests a later date.
The manuscripts
There are 24 copies of this poem in the manuscripts. Lines 3–4 and 5–6 are interchanged in most manuscripts and the present edition follows Gwyn 4, LlGC 3049D and Pen 152 [ii] in this respect. It is possible that one of these couplets was written alongside the main text in the original source with no indication where it belonged. The present line order is confirmed by matching verbs in lines 1–3 (adeilo, adeiled, adeilais) and consonance in lines 4–6 (4 yn lle bradw, unllwybr, 5 lle bwriais wawd, llwybrau, 6 lle). Copies of the poem in LlGC 3057D, Pen 63 and Pen 99 derive from a lost manuscript that probably contained a number of poems to patrons from Penrhyn on unbound pages, some of which were lost or misplaced, and Guto’s poem from line 27 onwards was linked with the first lines of another poem to Wiliam by the poet Rhobin Ddu ap Siencyn Bledrydd (this lost manuscript also contained a mangled copy of poem 57). It seems likely that this manuscript’s copy derived from an oral tradition. Pen 152 contains two copies of the poem, one of which derives from Pen 99 and is therefore defective ([i]) and another that is more closely related to the original source ([ii]). Although this second copy in Pen 152 is far from perfect it nonetheless contains some valuable readings. No authoritative copy of the poem has survived and this edition is based mainly on the evidence of Ba (M) 5, BL 14967, Gwyn 4 and Pen 52 [ii].
Stemma
Previous edition
GGl poem XIX.
Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 68% (46 lines), traws 24% (16 lines), sain 7% (5 lines), llusg 1% (1 line).
1 hudoliaethSee GPC 1907 s.v. ‘magic, wizardry, sorcery, spell … illusion, delusion, deceit(fulness), trick’. The examples shown are almost always used in a negative context, as Guto himself demonstrates in his elegy for Abbot Rhys of Strata Florida (see 9.41–2 Hudol fu Dduw ’n Neheudir, / Hudoliaeth a wnaeth yn wir ‘God was a magician in the land of the South, / He performed magic indeed’). Although the same is true here in line with the first interpretation outlined in the note above, it is also possible to use the word in a positive context, as Guto demonstrates with hudol in a request poem for eight oxen (see 108.45 Wyth eidion o waith hudol ‘eight oxen created by a wizard’) and as shown by the poet Syr Tomas in a seemingly positive context as he depicts a conversation between his heart and his tongue (see Salisbury 2007: 161 … gwea’n ffraeth / Gan delyn gain hudoliaeth / i’r ewig wen … ‘weave fluently / with a harp fair wizardry / for the lovely hind [= girl] …’). Cf. 4n bradw.
4 bradwSee GPC 304 s.v. ‘worn, wasted, broken, shattered, languishing, feeble’. As with hudoliaeth (see 1n) this word was almost always used in a negative context, and the same is true here in line with the first interpretation outlined in the note above. But bradw could also be understood in a positive context as a description of the worn earth or floor at Penrhyn as it was such a popular place with poets and other visitors (cf. 4n unllwybr). It could also be a description of [g]raeandir (see 8n).
8 grwndwal o raeandirFollowing the first interpretation outlined in the note above [g]raeandir must be understood as ‘land’ in general and in contrast with the sand of a beach. Guto implies that bad patrons build their houses on the sand where they are unable to support the poets financially and he offers to build a house (i.e. sing a praise poem) for Wiliam on more secure ground. Yet the definition of [g]raeandir in GPC 1521 s.v. ‘gravelly soil or land’ remains problematic. The word is nevertheless used as a positive description of a patron by Gruffudd Hiraethog in his eulogy to Siôn Llwyd of Bodidris, where a similar cynghanedd is used (see GGH 72.17–18 Ein graeandir a’n growndwal / Fu Siôn Llwyd, Foesen holl Iâl ‘Siôn Llwyd was our gravelly land and our ground-wall, / Moses of all Yale’).
9–10 Wiliam … / FychanWiliam Fychan ap Gwilym, the patron.
10 a saif uwch no sêrThis could refer to Wiliam as a tall man who ‘stands higher than stars’, but it is better understood as a description of the ‘house’ (7, as a metaphor for the poem).
12 siambrlenWiliam is called a ‘chamberlain’ in the other poem that Guto composed for him (see 57.45n) and by Lewys Glyn Cothi (see GLGC 223.2, 28), Rhobin Ddu (see LlGC 3051D, 498 y siambrlen vwch benn y byd ‘the chamberlain above the whole world’) and Tudur Penllyn (see GTP 5.28). As noted in IGE2 390 he is also connected with this office in the title given in a few copies of a poem composed for him by Rhys Goch Eryri (see GRhGE 64) and also in the title of a poem by Gutun Owain (see GO poem LIV). As noted above in the discussion on the date of the poem there is no evidence that he was chamberlain of Gwynedd, only that he served as deputy chamberlain under John, lord Dudley, possibly from 1457 to 1463. His son, Wiliam Gruffudd, was appointed chamberlain from 1483 to 1490 (see Davies 1942: 48), yet he was not the patron of this poem. The poets’ insistence on calling Wiliam siambrlen could be interpreted as evidence that he was indeed appointed chamberlain, but it is also possible that the poets chose not to differentiate between the office of chamberlain and his deputy in order to praise Wiliam. Indeed, it is very unlikely that John, lord Dudley, spent much time in Gwynedd and it is reasonable to presume that it was Wiliam who fulfilled his duties from day to day.
14 y gaer lasIn all likelihood a description of Penrhyn’s lustre, although [g]las could also imply that there were fine windows at the court (see GRhGE 157). It could also be understood in a more general sense as a reference to Penrhyn as a newly built house (see GPC 1402 s.v. glas1 4 (c)).
19 GwilymGwilym ap Gruffudd, Wiliam’s father (see 19–20n).
19–20 Adeilais glod i Wilym, / Adail ei fab awdl fu ymUnambiguous references to lost poetry. It is possible that Guto is referring to Wiliam in line 19 by the Welsh form of his name, Gwilym, and therefore in line 20 to ei fab ‘his son’, Wiliam Gruffudd. Yet this is unlikely as the poem’s patron is named Wiliam in lines 9, 31, 56 and 66 and his father is named Gwilym in line 38, and it therefore follows that [G]wilym in line 19 refers to the father, Gwilym ap Gruffudd, and ei fab to Wiliam. Moreover, this poem concentrates on Wiliam’s relationship with his parents (27–34, 38, 51–9) and not his heir. Gwilym ap Gruffudd died in 1431. His will was written on 10 February and was proved on 9 April (see Carr 1990: 17). Therefore Guto must have served him as a poet c.1430 (he could have composed an elegy for him in 1431/2). This is the only piece of evidence that exists to suggest that Guto had worked as a professional poet as early as c.1430 and that he was active in Gwynedd in his youth. This, however, is not impossible. He was quite obviously an extremely able poet when he sang to Abbot Rhys of Strata Florida towards the end of that decade, and the impression that he sang almost exclusively to patrons in Ceredigion as a young man is more than likely due to problems of conservation. He certainly sang the praise of patrons in south-east Wales before c.1440 and it is natural to assume that he also went on bardic circuits to Gwynedd in his youth. It is possible that Guto was aged fifteen or a little older c.1430 when he would have presumably been old enough to sing praise poems (see Salisbury 2009: 70n68; 63). The architectural context of this poem suggests that Guto is referring in line 20 to an actual awdl ‘ode’ that he had sung for Wiliam that was subsequently lost, and not merely comparing the grandeur of Penrhyn with the old awdl metre (cf. 91.50n). The only ode to Wiliam that has survived is by Lewys Glyn Cothi (see GLGC poem 223).
20 ei fabGwilym ap Gruffudd’s son, namely Wiliam (see 19–20n).
23 craig y FelalltThe striking 350-foot high rock on which stands Beeston castle on the Cheshire plains between Chester and Nantwich. The rock was used as early as the Neolithic Age and some remains of activity there date from the Bronze Age and Iron Age. A castle was built on it by Ranulf, sixth earl of Chester, c.1220 but by the beginning of the sixteenth century it had become ruinous. Although Beeston was of very little importance by the end of that century its rock can be seen clearly on a map of Cheshire drawn in 1583 (see Liddiard and McGuicken 2007: 27). Obviously, its visual prominence was noteworthy for poets, as shown again by Guto (see 38.45), Ieuan Llwyd Brydydd, Siôn Ceri, Dafydd Llwyd of Mathafarn and Lewys Glyn Cothi (see GILlF 9.43; GSC 48.47; GDLl 22.41, 41.51; GLGC 215.6). See further Liddiard and McGuicken 2007. As Wiliam’s mother came from Cheshire (see 27–8n), in mentioning Beeston Guto could be making a comparison between it and Wiliam’s father’s highland in Snowdonia (see 26n).
24 yr alltIn all likelihood the ‘slope’ to the house at Penrhyn.
26 EryriWales’s highest mountain range in Gwynedd (see NCLW 224; Williams 1962: 19–20). Its grandeur in relation to Wiliam’s family is discussed above.
27–8 llwyth ym mrest y wlad / YstanlaiThis is a reference to Sir William Stanley’s family from Hooton in Cheshire, Wiliam’s grandfather on his mother’s side (see 32n ei fam). By ym mrest y wlad ‘in the heart of the land’, Guto could be referring to Cheshire’s position being roughly in the middle of Britain or alternatively on Wales’s border (see GPC 320 s.v. brest).
28 unwladBritain, in all likelihood, as a country unified as ‘one land’ through the marriage of Wiliam’s parents (see 27–8n).
30 tadWiliam’s ‘father’, Gwilym ap Gruffudd.
30 TewdwrTewdwr Mawr ap Cadell, great-great-grandson of Hywel Dda, great-grandfather of Lord Rhys of Deheubarth and one of Wiliam’s ancestors on his grandmother’s side, Generys daughter of Madog (on Tewdwr, see Jones and Pryce 1996: xiv; GGMD i, 1.66n).
31 WiliamThe patron.
32 Llan-faesA village and parish in the commote of Dindaethwy in the cantref of Rhosyr on Anglesey (see WATU 116 and 320). It was an important centre of trade in the kingdom of Gwynedd during the Age of the Princes and Joan, wife of Llywelyn Fawr ab Iorwerth, was buried there in a Fransiscian priory in 1237 (the priory was founded in that year). When Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd, died in 1431 it was stated in his will that his body should be buried either in Llandygái (Penrhyn), in Penmynydd or in the Fransiscian priory on Anglesey (see Carr 1990: 17). Rhys Goch Eryri’s eulogy for Gwilym states clearly that it was at Llan-faes that he was eventually laid to rest (see GRhGE 3.76), and it is therefore likely that many other members of the Penrhyn family were also buried there. It was at Llan-faes that Goronwy Fychan ap Tudur Fychan of Penmynydd was buried, who was, like Wiliam, a descendant of Ednyfed Fychan ap Cynwrig (see GGMD i, 16; cf. 68n). On Llan-faes, see Baines et al. 2008: 55–6; Haslam et al. 2009: 107, 164–5; Lloyd 1912: 686; Carr 1982: 291–4.
32 ei famWiliam’s mother was Sioned daughter of Sir William Stanley (see 27–8n) from Hooton in Cheshire, Gwilym ap Gruffudd’s second wife (they may have married in 1413, see Carr 1990: 10).
33 ArfonA cantref in Gwynedd containing two commotes, namely Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai (‘below’ and ‘above’ the river Gwyrfai respectively; see WATU 7). Caernarfon castle, where Wiliam was deputy chamberlain (see 12n), was situated in the first commote.
34 y mabSioned’s son (see 32n), namely Wiliam.
34 MônWiliam held lands on Anglesey and he built a court at Plasnewydd near Porthaml in the commote of Menai c.1470 (see Haslam et al. 2009: 152–6; RCAHM (Anglesey) 56; Bowen 2002: 77). The poet Owain ap Llywelyn ab y Moel composed a poem on that occasion (see GOLlM poem 23).
35 LlandygáiA village and parish in the commote of Arllechwedd Uchaf in the cantref of Arllechwedd (see WATU 109–10). It is situated a short distance to the south of Penrhyn (see 65n). See Haslam et al. 2009: 397–8.
36 GwyneddThe old kingdom that contained two cantrefs, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85). Wiliam’s lands on Anglesey were situated in Gwynedd Uwch Conwy and his lands in Gwynedd proper in the cantrefs of Arllechwedd and Arfon (see 62n y tair sir).
37 Elidir WârElidir Wâr fab Morudd, Latin Elidurum the Pius, son of Morvidus, one of Britain’s legendary kings according to Geoffrey of Monmouth’s ‘Historia’. He earned his epithet by surrendering the throne to his older brother, Arthal (Arthgallo), but he was reinstated on his brother’s death. He was then deposed by his sons, Owain (Iugenius) and Peredur (Peredurus), and reinstated again on their deaths (see Reeve and Wright 2007: 62–5; BD 42–3; WCD 241–2; G 469 s.v. Elidir1). This is seemingly the only example of the king’s name in its full form in medieval Welsh poetry.
38 GwilymGwilym ap Gruffudd, Wiliam’s father.
39 heb ei eurawA possible reference to the fact that Wiliam was deputy chamberlain and not the chamberlain proper (see 12n), although it could also refer to the fact that Wiliam had not been made a knight (see GPC 1257 s.v. euraf).
41 lle caeth‘Tight, confined place’, as on the field of battle.
44 MônSee 34n.
48 pwyllSee GPC 2948 s.v. pwyll1 (a) ‘discretion, prudence, wisdom’. Yet it could be understood as a personal name, namely Pwyll Pendefig Dyfed (or Pwyll Pen Annwfn), the hero of the First Branch of the Mabinogi. He is named by Madog Dwygraig in his eulogy for Gruffudd ap Madog of Llechwedd Ystrad, a patron who, like Wiliam, had little or no connection with Dyfed as such (see GMD 1.24n Bwyll un agwedd ‘the same manner as Pwyll’). On Pwyll, see TYP3 486–7. Cf. 70.23n.
50 AffrigThe countries of Affrica in a general sense as a symbol of immensity, amplitude and brightness. Cf. GLGC 40.21–2, 114.71–2; GDC 5.69–72; GSC 52.15; GSDT 12.42; TA IV.77–8, XLVI.85; contrast GGDT 9.15n.
51 MônSee 34n.
53 llwyth llawA reference to the bwa ‘bow’ as a ‘load in hand’, although llwyth could also be understood as ‘charge (of gun, &c.)’ (see GPC 2248 s.v. llwyth1).
54 tastiawThis is the earliest extant example of tastiaw (see GPC 3454 s.v. tastiaf ‘to taste, experience, try, test, put to the test’, where the earliest examples are from the work of Lewys Morgannwg (fl. c.1523–55)).
56 anelaSee GPC2 269 s.v. anelaf1 (a) ‘to aim (arrow, gun, blow, &c.), draw (bow); bend’. These are all relevant here, as the aiming of the bow corresponds to other men’s inability to ‘bend’ Wiliam’s will.
56 WiliamThe patron.
57 ei dad‘His father’, Gwilym ap Gruffudd.
59 mab hwnWiliam, his ‘father’s son’ (see 57n).
62 y tair sirIn the other poem that Guto composed for Wiliam (poem 57) he talks of y teirgwlad ‘the three lands’ and teirsir ‘three shires’, in all likelihood references to Anglesey and the cantrefs of Arfon and Arllechwedd where Wiliam owned lands and houses. In this poem y tair sir could denote the same, although the isolated nature of the reference suggests that another unit of three is possible, namely Merionethshire, Caernarfonshire and Anglesey, the three shires that Wiliam controlled as deputy chamberlain. It is likely that Rhys Goch Eryri used y teirsir in this way in his eulogy to Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd (see GRhGE 3.18n).
62 Pretur SiônI.e. Wiliam himself. The legendary priest-king of the Middle East and Asia was a popular figure in the Middle Ages (cf. OED Online s.v. Prester John 2 ‘a person who is supreme in a particular sphere’). See ODCC3 1333; YEPWC 247–8; YGIV xliii–xlvi, passim; GLGC 158.47, 213.27; TA III.28; GLMorg 11.39.
65 y PenrhynThe present castle at Penrhyn was built on the site of the old court on the banks of the Menai to the east of Bangor between the rivers Cegin and Ogwen. The original house was built by Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd, between 1410 and 1431, and the poets Rhys Goch Eryri and Ieuan ap Gruffudd Leiaf sang the building’s praise (see Haslam et al. 2009: 398–404; Carr 1990: 16–17; GRhGE poem 2; Bowen 2002: 75–6).
66 WiliamThe patron.
66 a’i dylyWiliam ‘deserves it’ or ‘merits it’, that is to say, Penrhyn (see 65n), although Wiliam could also be understood as the object.
68 Pencenedl, penaig GwyneddThe exact same line is used in the last line of the penultimate stanza of Gruffudd ap Maredudd’s eulogy for Tudur Fychan ap Goronwy of Anglesey (d.1367; see GGMD i, 3.208). Was Guto directly influenced by Gruffudd’s poem? It would certainly have been appropriate for him to cite the line in a poem for Wiliam for both he and Tudur Fychan were descendants of Ednyfed Fychan ap Cynwrig, Llywelyn Fawr ab Iorwerth’s steward. In all likelihood poetry composed for patrons at Penmynydd would have been renowned on Anglesey.
68 GwyneddSee 36n.
Bibliography
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. a Lynch, P.I. (2008) (goln.), Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd)
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Carr, A.D. (1982), Medieval Anglesey (Llangefni)
Carr, A.D. (1990), ‘Gwilym ap Gruffydd and the Rise of the Penrhyn Estate’, Cylchg HC 15: 1–20
Davies, H.R. (1942), A Review of the Records of the Conway and the Menai Ferries (Cardiff)
Davies, M.T. (1995), ‘ “Aed i’r coed i dorri cof”: Dafydd ap Gwilym and the Metaphorics of Carpentry’, CMCS 30: 67–85
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Jones, N.A. a Pryce, H. (1996) (goln.), Yr Arglwydd Rhys (Caerdydd)
Liddiard, R. and McGuicken, R. (2007), Beeston Castle (London)
Lloyd, J.E. (1912), A History of Wales (second ed., London)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Reeve, M.D. (ed.) and Wright, N. (2007) (trans.), Geoffrey of Monmouth, The History of the Kings of Britain (King’s Lynn)
Salisbury, E. (2007), ‘Tair Cerdd Dafod’, Dwned, 13: 139–68
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)
